KLAUZULA REBUS SIC STANTIBUS

KLAUZULA REBUS SIC STANTIBUS

Nadrzędną regułą we wszelkich stosunkach zobowiązaniowych jest zasada pacta sunt servanda. Dosłowne tłumaczenie tej łacińskiej paremii brzmi: umów należy dotrzymywać. Głównym celem tej zasady jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego poprzez nałożenie na strony obowiązku dochowania złożonych oświadczeń woli nawet w sytuacji wystąpienia zdarzeń, których strony nie brały pod uwagę przy kształtowaniu treści umowy. Jednakże instytucją wyjątkową w stosunku do wskazanej zasady jest klauzula rebus sic stantibus zawarta w art. 3571 Kodeksu cywilnego. Stwarza stronom, niemogącym dojść do porozumienia w kwestii renegocjacji warunków umowy pomimo wystąpienia prowadzących do tego okoliczności, możliwość skierowania sprawy na drogę sądową. W związku z tym, że wspomniana klauzula stanowi niewątpliwie odstępstwo od zasady pacta sunt servanda powinna być zawsze wykładana ściśle.
Owy instrument prawny można zastosować w następstwie wystąpienia czterech przesłanek określonych w powyższej regulacji:
źródłem powstania zobowiązania jest umowa;
po powstaniu zobowiązania następuje nadzwyczajna zmiana stosunków pomiędzy stronami umowy;
wspomniana zmiana stosunków niesie ze sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony – zawierając umowę – nie przewidywały;
między dwiema ostatnimi przesłankami powinien zachodzić związek przyczynowy, który należy udowodnić przed sądem.
Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie podkreśla się, że nadzwyczajna zmiana stosunków musi mieć charakter powszechny i obiektywny, oraz dotyczyć stosunków społeczno-gospodarczych. Zmiana nie może być jedynie incydentalna, powinna zaś mieć charakter trwały i w sposób wyjątkowy wpływać na rzeczywistość. Jednakże, konieczne jest, aby okoliczności składające się na wspomniany wyżej stan rzeczy nie były możliwe do przewidzenia przy zawieraniu umowy, a także aby strony nie miały podstaw do ich przewidzenia. Konieczne jest również, żeby były one niezależne od sytuacji osobistej kontrahentów. Innymi słowy, powodem nadzwyczajnych zmian stosunków mogą być czynniki przyrodnicze (np. powódź, susza), społeczne (np. strajki powszechne) oraz prawne (np. nagła zmiana obowiązujących przepisów).
Pod pojęciem groźby rażącej straty rozumiemy poważne naruszenie równowagi kontraktowej stron, które prowadzić może do skutków nieakceptowanych z punku widzenia zarówno prawa, jak i sprawiedliwości. Warto w tym miejscu podkreślić, że nadzwyczajna zmiana stosunków musi nastąpić po powstaniu zobowiązania, ale przed terminem wymagalności roszczenia i jego wygaśnięciem. Chcąc zaś stwierdzić, czy dana zmiana warunków nieść będzie za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia należy porównać warunki, w jakich zawierano umowę, a w jakich trzeba ją wykonywać.
Biorąc pod uwagę powyższe przesłanki można stwierdzić, że pandemia koronawirusa (COVID-19) zakwalifikowana będzie jako wyżej opisana nadzwyczajna zmiana stosunków – z uwagi na swój niespotykany charakter, mogący prowadzić do rzeczywistych trudności w spełnieniu świadczenia – biorąc pod uwagę wszelkie obostrzenia wprowadzane przez władzę w celu zminimalizowania rozprzestrzeniania się wirusa. Co więcej, nikt nie przewidział oraz nie mógł przewidzieć, że na świecie pojawi się nowy rodzaj wirusa atakujący społeczeństwo z tak dużą siłą.
Warto w tym miejscu należy podkreślić, że z uwagi na wyjątkowy charakter klauzuli rebus sic stantibus konieczne jest wtoczenie przez jedną ze stron tzw. powództwa o ukształtowanie, tj. o zmianę zobowiązania lub jego rozwiązanie. Oczywiście pamiętając, aby wszystkie powyżej określone przesłanki zostały spełnione. Wówczas sąd po przeanalizowaniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może orzec, wskazując sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub orzec o rozwiązaniu takowej umowy – jednak dopiero, gdy uzna, że za niemożliwe dostosowanie zobowiązania do nadzwyczajnie zmienionych warunków. Jednak obecnie skorzystanie z tej klauzuli, może być znacznie utrudnione nie tyle z powodów prawnych, ile ze względów praktycznych. Z uwagi na ograniczenia w funkcjonowaniu sądów będziemy mieli do czynienia z przewlekłością postępowań. Biorąc pod uwagę fakt, że konieczne są rozwiązania natychmiastowe prowadzące do stabilizacji bieżącej działalności przedsiębiorców, nie jest to koncepcja bez wad.

Autor: aplikant adwokacki Kinga Skonieczna