„Mój dom jest moją twierdzą” – w Polsce też? O rozszerzeniu granic obrony koniecznej

„Mój dom jest moją twierdzą” – w Polsce też? O rozszerzeniu granic obrony koniecznej

Formuła Amerykanom świetnie znana, polskiemu ustawodawcy dotychczas obca. Na czym polega zmiana granic obrony koniecznej, która wejdzie w życie 19 stycznia 2018 roku?

Do artykułu 25 Kodeksu karnego dodano paragraf 2a o następującym brzmieniu:

Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu

się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.

 Obrona konieczna jest w polskim prawie przykładem kontratypu, czyli okoliczności wyłączającej bezprawność czynu. Gdy w ramach obrony koniecznej popełnimy czyn, w normalnych warunkach wypełniający znamiona przestępstwa, nie ponosimy z tego tytułu konsekwencji prawnych. Natomiast, gdy ramy obrony koniecznej przekroczymy, ponieść możemy odpowiedzialność karną, choć i w tej sytuacji możemy znaleźć kilka ustawowych „usprawiedliwień”.

Dotychczas odpowiedzialności karnej można było uniknąć jedynie, gdy przekroczyło się te ramy będąc pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Zabieg dokonany przez ustawodawcę, który widzimy wyżej, to typowy przykład rozszerzenia granic obrony koniecznej – kary unikniemy także przy odparciu zamachu, który polega na wdarciu się lub następuje po wdarciu się do miejsc wskazanych w przepisie.

W interpretacji nowego przepisu z pomocą idą wcześniejsze rozważania i wyroki sądów dotyczące wykładni art. 193 Kodeksu karnego, regulującego kwestię naruszenia miru domowego. Przestępstwo to popełnia osoba, która wdziera się do cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu albo wbrew żądaniu osoby uprawnionej miejsca takiego nie opuszcza. Od razu nasuwa się spostrzeżenie, że nowy przepis dotyczy przekroczenia granic obrony koniecznej w odparciu zamachu polegającego na naruszeniu miru domowego.

Kluczową kwestią jest zrozumienie, że skorzystać z nadanego uprawnienia będzie można jedynie w przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej w okolicznościach spełniających następujące przesłanki:

 

1. wdarcie się

Właściwa interpretacja tego pojęcia polegałaby na stwierdzeniu, że jest nim wejście do cudzego domu/mieszkania/lokalu wbrew woli osoby, która w nim zamieszkuje lub posiada do niego tytuł prawny, niezależnie od sposobu, w jakim wtargnięcie nastąpiło (niezależnie od faktu użycia siły fizycznej, mechanicznego przełamywania barier itp.).

 

 

2. podczas lub po wtargnięciu

Nie bez znaczenia pozostaje moment, w którym zamach podlega odparciu. Zamach może polegać na samym fakcie wdarcia się do jednego z miejsc oznaczonych w przepisie – można go zatem odeprzeć wówczas, gdy zastaniemy sprawcę podczas wykonywania tej czynności. Przykłady można mnożyć – może to być sytuacja, w której sprawca wchodzi do mieszkania przez okno, wyważa drzwi, otwiera drzwi podrobionymi kluczami, i tak dalej. Zamach – jeśli jest bezpośredni i bezprawny – można odeprzeć w obronie koniecznej, a w przypadku, gdy w tych okolicznościach przekroczymy jej granice, nie poniesiemy odpowiedzialności karnej.

 

Podobnie będzie w przypadku, gdy zamach nastąpi po wtargnięciu. Ustawodawca miał zapewne na myśli sytuację, w której osoba, już po wtargnięciu do naszego lokum, wykonuje czynność wypełniającą znamiona zamachu na nasze dobro osobiste. Jeżeli zamach ten jest bezpośredni i bezprawny, a my odeprzemy go korzystając ze sposobu obrony współmiernego do niebezpieczeństwa zamachu, działamy w granicach obrony koniecznej. Interpretując a contrario dochodzimy do wniosku, iż skorzystanie ze sposobu niewspółmiernego niebezpieczeństwu nie będzie karnoprawnie sankcjonowane.

 

 

3. (Nie)rażące przekroczenie granic obrony koniecznej

W tym miejscu zaznaczę jedynie, iż sformułowaniu „rażące przekroczenie” czy samemu określeniu „rażący” z premedytacją nie nadano dotychczas definicji legalnej. Jest ono klauzulą generalną, wyrażeniem ocennym, płynnym i niejasnym w interpretacji, co ma na celu pozostawienie luzu decyzyjnego sądowi stosującemu powyższy przepis w przyszłości.

Po krótce, rażące przekroczenie granic obrony koniecznej następuje gdy sposób obrony lub środki użyte w tym celu byłyby rażąco nieadekwatne do zagrożenia wynikającego z zachowania napastnika (rażąco niewspółmierne do niebezpieczeństwa wynikającego z jego zachowania).

 

Doktryna zamku

Doktryna zamku (ang. castle doctrine) jest doktryną prawną łudząco podobną do klauzuli obrony koniecznej zastosowanej w nowelizacji Kodeksu karnego, która zacznie niebawem obowiązywać. Mówi ona, że każdy ma prawo czuć się w pełni bezpiecznie w jego miejscu zamieszkania lub pracy, i nie powinien mieć obowiązku wycofania się, ucieczki (ang. duty to retreat), aby pozostać bezpiecznym. Oznacza to, że właściciele domów, mieszkań czy lokali, używający niebezpiecznych przedmiotów w celu odparcia zamachu, będą mogli powoływać się na fakt działania w obronie koniecznej w ramach doktryny  zamku w przypadku, gdy narażeni byli na uszczerbek na zdrowiu lub śmierć.

Doktryna ta, znana z USA, choć różnie uregulowana, znajduje odzwierciedlenie w prawie aż 42 stanów. Polski ustawodawca skorzystał z pomysłu zza oceanu, doktryna stała się częścią polskiego prawa i wkrótce będziemy mogli obserwować skutki jej wprowadzenia w Polsce, kraju o odmiennej od amerykańskiej kulturze prawnej.

Celem ustawodawcy było, suma summarum, zwiększenie bezpieczeństwa obywateli. Dotychczas obywatele, których dobra osobiste zostały naruszone bezpośrednim i bezprawnym zamachem innej osoby, stawali przed dylematem – uciec czy się bronić, ryzykując tym samym skazanie za przekroczenie granic obrony koniecznej? Nowe prawo bez wątpienia daje obywatelom większą możliwość obrony i skutecznego odparcia ataku, a z drugiej strony zraża potencjalnych „zamachowców” przed bezprawnym zakłócaniem miru domowego innych osób.